نقطه در مرکز دایره و نماد نه گانه

در مقاله فضایل چهارگانه در نماد نه گانه ایرانی به اهمیت تفاوت نگاه حکیم خواجه نصیر الدین طوسی با سایر حکمای پیش از شدیم. حکیم طوسی در توضیح بر فضایل اخلاقی توجه دارد که فضیلت هایی که اغلب حکما و فیلسوفان و مدرسین اخلاق پیش از او بر آن صحه می گذارند، تنها فقط به بعد کمی این خصایص نظر دارند. او موضوع کیفیت را در این فضیلت ها را مطرح می کند.

علاوه بر کمیت به صورت شدت و ضعف فضیلت های خرد، شجاعت و عزت نفس، کیفیت این فضایل نیز مطرح است. نقطه های سه و شش و نه در نماد نه گانه بر روی دایره قرار نمی گیرند، چرا؟

در نمودار اناگرام غربی ایچازو نقاط سه و شش و نه را بر روی دایره قرار می دهد و مثلثی که که در میان دایره و معرف «راه چهارم» در آموزه های گورجیف بود را دگرگون می کند.

در رسم نمودار نه گانه ایرانی آغاز هر چیز به نقطه و مرکز دایره مربوط می شود. نقطه مرکز دایره معرف نفسی که به هیچ می رسد یا به تعبیری زیباتر نفسی که به یگانگی رسیده است. نقطه مرکز دایره برای رسم دایره بسیار ضروری است و چون مرکز نباشد، اطراف و محیط معنی ندارد.

در نمودار نه گانه ابتدا اهمیت و حیات بر محوریت است. این مرکز و نقطه معرف توحید و یگانگی است. این نقطه مرکزی دایره در رسم نمودار به قدری حائز اهمیت است که در کلام شعرا و ادیبان که اغلب بیان عرفای جامعه ما هستند، آمده است:

در دایره ی قسمت ما نقطه ی تسلیمیم لطف آنچه تو اندیشی حکم آنچه تو فرمایی

جام می و خون دل هریک به کسی دادند در دایره ی قسمت اوضاع چنین باشد

خیز تا بر کلک آن نقاش جان افشان کنیم کاین همه نقش عجب در گردش پرگار داشت

دل چو پرگار به هر سو دورانی می کرد وندر آن دایره سر گشته ی پا برجا بود

عاقلان نقطه ی پرگار وجودند ولی عشق داند که در این دایره سرگردانند

آنکه پر نقش زد این دایره ی مینایی کس ندانست که در گردش پرگار چه کرد

نقطه ی عشق نمودم به تو هان سهو مکن ور نه چون بنگری از دایره بیرون باشی

چو نقطه گفتمش اندر میان دایره به خنده گفت به حافظ که این چه پرگاری

اگر نه دایره ی عشق راه بربستی چو نقطه ی حافظ مسکین نه در میان بودی

ابیات زیادی از این قبیل در آثار شُعرای دیگری هم وجود دارد ولی هنوز تاریخچه ی دایره و پرگار در ابیات و اشعار برای بسیاری مبهم می آید. تصویر پرگار در شعر، مورد توجه خیلی از شاعرای دنیاست. برای مثال در تاریخ انگلیس شاعران متافیزیک بویژه شاعر قرن ۱۷ انگلیس جان دان ، از این واژه استفاده کرده و به طرز خیلی هنرمندانه ای خودش و همسرش را به پایه های پرگار تشبیه کرده به این صورت که یکی از پایه ها باید ثابت باشه (استعاره از معشوقه) تا پایه دیگه (عاشق) دور او بتابد و بچرخد و به این صورت معشوقش را به وفاداری دعوت میکند ، چرا که در غیر اینصورت و در صورت هر نوع بی وفایی از جانب معشوق، بی وفایی عاشق را در پی خواهد داشت و دقیقا به مثال پایه های پرگار که اگر پایه ثابت کمی حرکت کند دایره که سمبل اتحاد و همبستگی هست ساخته نمی شود یا بی معنا کشیده می شود. این تصویر سازی که اسمش استعاره بعیده در شاهکار حافظ در قرن ۱۴ یعنی زمانی که غرب در تاریکی و بی خبری مطلق به سر میبرد، در اشعار حافظ و حتی قبل تر از حافظ در اشعار خواجوی کرمانی نیز موجود است.

در رسم نمودار ابتدا نقطه اتکا پیش از هر چیزی موجود است. دایره ترسیم پرگاری است که گردش و چرخش را بیان می دارد. با این توضیح در رسم نمودار ابتدا نظر به مرکز توجه است و این گونه فرد باید خود را نسبت به این مرکز بشناسد. اما نقطه ها چطور در روی دایره و یا بیرون دایره قرار می گیرند؟! پاسخ این پرسش در مقاله بعد خواهید خواند.

دکتر مهشید رضوی رضوانی