به گزارش روابط عمومی موسسه فرهنگی هنری ماهشید خرد: در مقاله میل و دیگری، بنیادیترین عناصر نظریه لاکان در فرایند فرهنگی شدن فرد یا سوژه در هر یک از سه ساحت خیالی، نمادین و واقعی، مورد بررسی قرار گرفت. همچنین بیان شد که این سه ساحت همانند حلقههای گره خورده به همدیگر مرتبط هستند.
در ساحت اولیه یا همان ساحت خیالی است که «خود» متولد میشود.
این مرحله را تحتعنوان آیینهگی میتوان یاد کرد. اما در مورد سایر ساحتهای وجودی چطور؟ در نظام فکری لاکان، امر یا نظم زبانی، بهمثابه امر یا نظم نمادین تعریف میشود.
انسان در لحظه ورود به عالم زبان (بهعنوان کودک)، میآموزد که بین دهن او و دنیای بیرون تمایزی وجود دارد، و میآموزد که هویت خود را در پرتوی همین تفاوت تعریف کند. در واقع با این توصیف، میتوان گفت انسان بهعنوان سوژه، مستقل از رابطهاش با دیگر سوژهها نیست.
بنا بهگفته رودینسکو، لاکان هنگامیکه در ۱۹۴۶ برای اولین بار با کارهای فردیناند دی سوسور آشنا شد و اندیشههای او را مطالعه کرد، به دیدگاه زبانشناسی وارد شد. در واقع لاکان با مطالعه اندیشهها و دیدگاههای سوسور بود که به بازنگری در دیدگاههای فروید پرداخت و به تامل در مورد «نقش ناخودآگاه در زبانشناسی ساختاری» پرداخت.
واژگانی که لاکان در این مرحله از عقایدش بهکار میبرد (همچون دال و مدلول)، مشخصا بازتاب مطالعات او درباره اندیشههای سوسور است. در واقع سوسور اعتقاد داشت که زبان متشکل از نشانههاست و هر نشانه از دو بخش دال و مدلول تشکیل شده است. دال را بیانگر آوای واژگان یا تاثیر روانی یک صوت دانست و مدلول را بهعنوان مفهوم، مصداق و یا محتوای نشانهای آن صوت معرفی کرد بهنحویکه از ترکیب دال و مدلول، نشانه تولید میشود.
لاکان کوشید نشان دهد ناخودآگاه آدمی نیز از ساختاری شبیه ساختار زبان برخوردار است.
یعنی همان نظام دال و مدلولی که در نظام زبانی حاکم است، در ساختار ناخودآگاه انسان نیز دارای مصداق بیرونی است.
بهعبارتدیگر، همچنان که بهکارگیری «دال»هایی همچون حروف، به فراخور نوع کاربردشان، «مدلول»هایی را در ذهن مخاطب ایجاد میکنند، ناخودآگاه ذهن نیز در موقعیتهای مختلف قادر است که در تماس با برخی عناصر بیرونی همچون مزه خوراکیها، رایحه برخی اشخاص یا اشیا و حتی مشاهده برخی تصاویر که به صورت دالهایی در ذهن پدیدار میشوند، خاطراتی را از گذشته و دوران کودکی در ذهن ما زنده کند که این خاطرات مصداقهای همان مدلول هستند.
از نظر لاکان، زبان تنها یک وسیله ارتباطی نیست، بلکه وسیلهای برای شناخت خود به دیگری است. بهعقیده او، به وسیله زبان است که ما قدرت بیان خودمان را پیدا میکنیم.
سوسور بهعنوان یک ساختارگرا معتقد است که در سیستم دال و مدلولی همواره تقدم بر مدلول (معنی نهفته در پس حروف) است.
اما پساساختارگرایانی همچون لاکان بر تقدم دال باور دارند!
فهم این مهم، در درک نظم نمادین است. بهبیان دیگر با درک نظم نمادین است که میتوان تقدم دال بر مدلول را از دید لاکان، بهدرستی فهم کرد. درحالیکه نظم خیالی را میتوان نظم پیش از زبانی دانست، نظم نمادین را میتوان نظم زبانی دانست.
بهاعتقاد لاکان این مرحله مهمی است که باعث شکلگیری سوژه میشود و به انسان هویت فردی میدهد. در هستیشناسی لاکان، هستی سوژه در خارج او و پیش در خارج او و پیش از او قرار دارد و نه در درون. بیان گزاره مهم لاکان اینجا کارساز است که «میل، میل دیگریست».
از این منظر کار لاکان را میتوان همسطح کار فوکو و اشتراوس انگاشت که تاکیدشان بر مرکززدایی از سوژه است. مطابق با این دیدگاه ما مسلط بر قوه ادراک هویتی خود نیستیم و در مورد زندگی و آرزوهایمان حق انتخاب گستردهای نداریم، بلکه تحتتاثیر گفتمانها ساخته میشویم.
درواقع نیروهای فرهنگی و گفتمانی عامل اصلی در شکلگیری درک ما از هویت خود هستند.
بهتشریح کریس بارکر، ما با ورود به ساحت نمادین است که روایت یکپارچهای از خود را بهدست میآوریم. (بارکر، ۲۰۰۳: ۱۰۹) عنصر اساسی در نظم نمادین، زبان است و همین زبان است که در خارج از سوژه قرار دارد. برای لاکان، «زبان» هم در توضیح ناخودآگاه و هم در شکلگیری سوژه (که این دومی در امتداد اولی است)، اهمیت بسزایی دارد؛ چرا که با تعیین سوژه توسط زبان است که از سوژه، مرکززدایی میشود.
لاکان، زبان را بهعنوان دیگری بزرگتری میداند. در واقع او معتقد است زبان بهمثابه زنجیره دلالت، باعث شکلگیری و حرکت میشود. بهاعتقاد لاکان، انسان آنگاه سوژه میشود که گفتن «من» را فرا میگیرد.
«من» واژهای است که در یک زبان مشترک و از طریق رابطه با دیگران فرا گرفته میشود. (ماتیوز، ۱۳۷۸)
«امر نمادین شاید بلند پروازترین نظم در بین نظمهای سهگانه باشد چون گستره آن شامل همه چیز از زبان تا قانون میشود و همه ساختارهای اجتماعی ما بین این دو را در خود جای میدهد. بدینترتیب، امر نمادین سازنده بخش مهمی از آن چیزی است که معمولا واقعیت مینامیم.
امر نمادین چارچوب غیرشخصی جامعه است، عرصهای که در آن ما جایگاه خود بهعنوان عضوی از جماعتی متشکل از انسانهای هم نوع را بهدست میآوریم.
بهعنوان مثال: بسیاری از آدمها حتی پیش از تولدشان در امر نمادین جای میگیرند، و متعلق به یک خانواده، یک گروه اجتماعی –اقتصادی، یک جنسیت، یک نژاد و غیره هستند. با اینکه این سخن بهنظر توصیفی مثبت میرسد، اما لاکان نشان میدهد که ما درعینحال زندانی امر نمادین هستیم، آنجا که میگوید آنچه این سامان را یکپارچه میسازد زنجیره دلالتگر یا قانون دال مینامد. (مایرس، ۱۳۸۵: ۳۶-۳۷)
از منظر لاکان، فرد یا همان سوژه در فرایند فرهنگی شدن خود پیش از آنکه انتخابگر باشد، انتخاب شده است. از این رو لاکان میگوید آنکه به زبان انگلیسی سخن میگوید یک انگلیسی است. به همین معنا سوژه ایرانی در قالب کلام و زبان فارسی به آن چیزی گرایش مییابد که پیشتر در قالب فرهنگ، ارزشها، هنجارها و قانون در جامعهاش قرار دارد.
دکترمرجان خودی
منابع:
مایرس، تونی: اسلاوی ژیژک، فتاح محمدی، زنجان، نشر هزاره ی سوم، سال ۱۳۸۵
ماتیوز، اریک (۱۳۷۸) فلسفه فرانسه در قرن بیستم، ترجمه محسن حکیمی. تهران، انتشارات ققنوس
Barker,cheris. 2003. cultural studies Theory and Practice, second edition, Segaa publications Ltd, London