این متن در قسمت معرفی کتاب مجله فرهنگی بخارا ، شماره ۱۳۸ به چاپ رسیده است.
نهگانه ایرانی، سرمایه فرهنگی معنوی ما
آیا به راستی «خواست خداوند تحقق مییابد»؟!
به گزارش روابط عمومی موسسه فرهنگی هنری ماهشید خرد، «نهگانه ایرانی»، سرمایه فرهنگی معنوی متعلق به فرهنگ کهن ایرانی، بهواقع شرح حکایتی بلند و بالایی است که داستان آن نه به یک دهه بلکه به یک سده و شاید به بیش از دو هزار و پانصد سال پیش از میلاد مسیح برمیگردد!
داستان نوعی از تعلیم و تربیت که بیشک در پیشینه نیاکان ما و تمدنهای کهن بوده و صورت کاملتر آن نزد حکما و علمای اخلاق و عرفان و بهویژه عرفان و تصوف ایران اسلامی، حکمایی همچون ابنسینا، ابنمسکویه، غزالی، خواجه نصیرالدین طوسی و نراقی و… است. شیوهای از تعلیم و تربیت در فرهنگ آیین فتوت و جوانمردی ایرانیان تجلی یافته و راهگشای امور مردم در عرصه اجتماعی بوده و هست.
این شیوه از تعلیم و تربیت، طی چند دهه اخیر و در پی تغییراتی که داشته در الگوی غربی خود، به شاخههای متعددی از علوم انسانی اعم از سیاست، حقوق، روانشناسی، تجارت، هنر و اخلاق وارد شده است.
این دانش را با عنوان انیاگرام یا همان مصطلح به اناگرام میشناسند. در ذیل شرحی کوتاه از سفر آفاقی و انفسی یا به تعبیری تجربه زیسته نگارنده است که در مقدمه ترجمه کتاب «خواست خداوند تحقق مییابد» تالیف دکتر لاله بختیار محقق و پژوهشگر قرآن و معارف آمده است. «یک دهه پیش با رویکردی در شخصیتشناسی بر انسان، مصطلح به اناگرام و در واقع انیاگرام آشنا شدم.
این رویکرد نگاهی متمایز و متفاوت از سایر رویکردهای روانشناسی شخصیت داشت که در عین کاربردی بودن، اهمیت آن در حین آموزش و تعاملها بیش از پیش روشن میگشت. شیوهای متفاوت که به نظر میآمد پیشینه آن نامعلوم است؛ ولی متفاوت از سایر رویکردهای شخصیتشناسی با نگاه انسانشناسانه در فرهنگ شخصیت، نظر به همه ابعاد شناخت انسان داشت. شیوهای کارآمد که به اظهار همه پژوهشگران و اساتید شناخته شده در حوزه انیاگرام، ریشههای این دانش در عرفان و تصوف اسلامی بود.
نکتهای که بر اهمیت روش کاربردی و اثربخشی انیاگرام میافزود. دانش انیاگرام چگونه میتوانست با عرفان و تصوف ارتباط داشته باشد در صورتی که هماکنون بسیاری از مفاهیم خودش را در قالب دانش روانشناسی بیان میکرد؟ این پرسش و بسیاری از سئوالات دیگر، آغازی برای جستجو بر منابع داخلی و خارجی گشت تا به شناخت این شیوه از مطالعه بر انسان باشم.
همواره در منابع داخلی و خارجی با نام جورج ایوانوویچ گورجیف مواجه میشدم که با کلی ابهام دیگر بر سئوالاتم افزوده میشد. از سوی دیگر بین آن چه گورجیف گفته بود و هم اکنون با نام انیاگرام میشناختم فاصله قابل توجهی وجود داشت. اما مفاهیم اصلی بر آن روشن نبود. این جستجو چند سال به طرق مختلف ادامه داشت و از آنجا که قرار است «خواست خداوند تحقق یابد» بالاخره در سال ۲۰۱۳ موفق به تهیه کتابی با عنوان:
The Sufi Enneagram Sign Of The Presence Of God
تالیف لاله بختیار شده که در ایران با نام «نهگانه ایرانی، نشانی از حضور خداوند» به چاپ رسیده است.
در این کتاب روشن بود که بر حقایق ارزشمندی در دانش انیاگرام توجه دارد و قطعا نشان از ریشههای دانش انیاگرام در اخلاق و عرفان داشت.
اما میان فهم این کتاب که تنها به برخی نکات در نماد نهگانه در این دانش میپرداخت و دانش انیاگرام فاصله بسیار بود.
در حالی که ریشههای انیاگرام در آن آشکار بود، اما ضرورت دسترسی بر منابع دیگر و آشنایی با دکتربختیار ضروری بود تا مرز میان مفاهیم قابل توجه بین دانش انیاگرام و نهگانه ایرانی روشن شود. دکترلاله بختیار، دارای تحصیلات آکادمیک در دو حوزه روانشناسی تربیتی و عرفان و معارف اسلامی به خوبی توانست در برخورداری از دو فرهنگ ایرانی و آمریکایی با آشنایی کامل به دو آیین مسیحیت و اسلام، در مسیر گذراندن رساله دکترایش، به تحقیق بر اصل و ریشه دانش انیاگرام برآید.
لاله بختیار که در نظرم محققی خستگیناپذیر بود، از سال ۲۰۱۳ با همراهی بسیار از راه دور، همواره به سئوالاتم پاسخ میداد تا زمانی که موفق شدم در روزهای پایانی سال ۲۰۱۶ در دفتر کار ایشان بهطور فشرده، به تکمیل دانش «نهگانه ایرانی» که توسط دکتربختیار در آمریکا به صوفی انیاگرام شناخته شده بود، بپردازم.
مجموعه سه جلدی «خواست خداوند تحقق مییابد» شرح کامل و دقیقی از مبانی اخلاق و حکمت عملی در آیین فتوت و جوانمردی است که در کتاب نه گانه ایرانی ، نشانی از حضور خداوند، مفاهیم بنیادین نماد شرح کوتاهی بر نماد نهگانه است».
سال ۱۹۹۴ میلادی لاله بختیار تحقیقات خود را در شناخت ریشههای انیاگرام در مجموعه سه جلدی خواست خداوند تحقق مییابد، توسط انتشارات کازی به چاپ رساند.
دکتر سیدحسین نصر در پیشگفتار جلد دوم در توضیح این دانش میگوید:
«صحنه معاصر ادیان نه تنها صحنه بقا و در برخی موارد احیای سنتهایی که بوستانهای هزاران سال حکمت و خرد بودهاند، توصیف میشود، بلکه همچنین جریانهای نوین و بهاصطلاح دینی و روحانی معمولا در ارتباط با یک «مرشد» قرار دارند که خود را مستقل از هرگونه سنت قدسی میپندارند و خود را سرانجام یک «پیامبر» جدید میخوانند.
بسیاری از این جریانها با دودمان و منشا مشکوک خود ادعا میکنند که در عین واحد برخی از اصول و آداب باطنی سنن، مراسم و مناسک مذهبی را گرفته، پالایش کرده و در دسترس عموم قرار دادهاند
و سپس آنها را مستقل از چارچوبی ارائه کردهاند که در قالب آن چارچوب معنایی تام و تمام داشتهاند.
بعضی از این فنون و شیوههای باطنی هنوز هم تا اندازهای از آن تاثیر حتی خارج از چارچوب قدسی خود برخوردارند، ولی با این حال دیگر شیوهها بسیار خطرناکاند و تنها به اختلال روانی و اغتشاش معنوی میانجامند که جهان این عصر را به تصویر میکشد.
یکی از این فنون، اندیشه و موضوعی است که به انیاگرام مربوط میشود و در زمان حاضر به عنوان روشی درمانی در حوزه روانشناسی و حتی «پیشرفت و ترقی معنوی» به کار میرود. انیاگرام که در ریشههای شرقی خود با عنوان «نهگانه» توسط برخی مرشدان خود گمارده و «مربیان» طی سالهای اولیه این قرن محبوبیت یافت و حتی بعضی از آنها هنوز هم فعال هستند، در میان جمعیت مسیحی به ویژه کاتولیکها نیز رواج داشته است و میلیونها نفر از این افراد بهطور مرتب از آن بهره میبرند ولی شمار اندکی از آنها به منشا سنتی این نماد (نهگانه) میپردازند و نقش کلیدی آن در جهان قدسی سنتی را مورد توجه قرار میدهند».
روی جلد کتاب نه گانه ایرانی ، نشانی از حضور خداوند
همچنین دکترنصر در ادامه بهویژگی مثبت تلاش لاله بختیار اشاره میکند که چگونه بین دانش روانشناسی سنتی و سایر علومی چون نجوم توجه دارد.
دکترنصر میگوید: «نویسنده این اثر به تفصیل اهمیت معنوی چرخه زحل–مشتری را در علم نجوم نمادین اسلامی که توسط عرفا بهویژه ابنعربی گسترش یافت مورد بررسی قرار میدهد و نیز ارتباط میان این چرخه را با نهگانه میسنجد.
همچنین لاله بختیار شواهد مهم دیگری را در رابطه با منشا اسلامی نماد نهگانه که در تمرینات معنوی مورد استفاده قرار میگیرد، برمیشمارد و این مهم نهتنها بهواسطه متون عرفا که بلکه از طریق آثار حوزه فلسفه اخلاق مانند آثار خواجه نصیرالدین طوسی صورت گرفته است.
با این حال بزرگترین سهم کتاب نه گانه ایرانی کاربرد انیاگرام (نهگانه) در بافت سنتی اسلامی فتوت است. فتوت که در زبان عربی «فتوت» و در زبان فارسی «جوانمردی» خوانده میشود، یکی از مهمترین جنبههای درک حیات معنوی اسلام است.
فتوت که اساسا در قرآن کریم پیوند و همبستگی نزدیکی با حضرت ابراهیم(ع) دارد در قالب خود سنت اسلامی با حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام مجسم میشود.
حضرت علی(ع) بهعنوان وارث تعالیم باطنی پیامبر اسلام(ص) نهتنها در مناسبات عرفا بلکه در سلحشوری و جوانمردی نقشی حیاتی بازی میکند. فتوت میدان جنگ معنوی است که هر لحظه ادامه دارد و بهواسطه آن روح انسان به فضایلی دست مییابد که زخمهای روح سقوط کرده او را التیام بخشیده و او را برای رویارویی با خداوند آماده میسازد».
دکترنصر با تاکید بر اهمیت کار علمی لاله بختیار، این اثر را کاملا کاربردی میداند و به کسانی که دنبال شفای اخلاقی و روانی هستند، توصیه میکند.
چرا که بختیار در این مجموعه به آشکار ساختن جنبهای از معنویت اسلامی در آیین فتوت و مشرب باطنی اسلام میپردازد».