فرهنگ قرآنی و قرآن در فرهنگ
قسمت پنجم
به گزارش روابط عمومی موسسه فرهنگی هنری ماهشید خرد: در قسمت چهارم از مقاله «فرهنگ قرآنی و قرآن در فرهنگ» در بخشی از گفتوگو و مصاحبه زهرا مبلغ، پژوهشگر گروه زنان در پژوهشگاه مطالعات علوم انسانی با دکترلاله بختیار مترجم قرآن، به پرسش بسیار مهمی در حوزه جامعه زنان پرداخته شد. در این قسمت به جواب سئوال دیگری از او، این گفتوگو را دنبال میکنیم. بدون تردید نقش محققانی چون دکترلاله بختیار در عرصه پژوهشهای متعدد و بهویژه کارهای قرآنی بسیار ارزشمند در جامعه جهانی است.
گفتوگو با دکتر لاله بختیار
ترجمه بهمنزله فرایندی دموکراتیک و پویا
سیدهزهرا مبلغ
بحثانگیزترین آیه در ترجمه شما آیه ۳۴ سوره «نسا» است. نقدهای فراوانی به ترجمه شما از این آیه وارد شد و درعینحال زنان و روشنفکران مسلمان، به سبب همین ترجمه، کار شما را نوآورانه و جسورانه خواندند. شما استدلالهایی آوردهاید که چرا به جای فعل عربی «ضرب/اضربوهن»، معادل انگلیسی go away (به حال خود وانهادن) را گذاشتهاید. ممکن است این دلایل را به اختصار برای خوانندگان زنان امروز بفرمایید؟
همانطور که گفتید، من در پیشگفتار و مقدمه ترجمه قرآن عظیم، دلایلم را به تفصیل آوردهام. میکوشم به شکل خلاصه آنها را بازگو کنم. بهترین و مفیدترین روش کشف یا اثبات معنای چیزی در قرآن، مطابق سنت اسلامی، کشف و اثبات آن از طریق خود قرآن است. یعنی معنای یک قسمت از قرآن را با استناد به قسمت دیگری از قرآن میتوان فهمید. این روش را تفسیر قرآن به قرآن نامیدهاند. من هم همین کار را کردهام. نشان میدهم که چگونه تفسیر نادرست فعلی از این آیه و بد فهمیدن فعل «اضربوهن» باعث ایجاد تناقض در فهم قرآن میشود و دستکم با دو دستوری که قرآن بهصراحت درباره زنان داده در تعارض است.
فعل «ضَرَبَ» ۵۸ بار در قرآن آمده است. از این میان، فقط در ۲۲ مورد با حرف اضافه همراه است. از این ۲۲ مورد، ۱۱ مورد بهمعنای «زدن/ ضربهزدن» یا «مُهر زدن» است. در آیه ۷۳ سوره «بقره» و آیه ۵ سوره «زخرف»، بهمعنای «برگرداندن» چیزی است. در آیه ۱۷ سوره «رعد»، بهمعنای «مقایسه کردن» بهکار رفته است. در آیه ۱۷ سوره «کهف»، بهمعنای «مهر زدن بر گوشها» آمده است. در آیه ۳۱ سوره «نور»، «بیرون کشیدن» معنا میدهد. و در آیه ۱۳ سوره «حدید» بهمعنای «چیزی را در میان و وسط قرار دادن» است. درباره آیه ۳۱ سوره «احزاب»، آیه مربوط میشود به حجاب یا پوشش زنان. در این آیه آمده است: «وَلیَضرِبنَ بِخُمرِهِنَّ عَلی جُیوبِهِنَّ» یعنی آنان (مونث) پوشش سرشان را تا روی سینههایشان بیاورند. هیچکس در این آیه نگفته و نمیگوید که فعل ضرب به معنای «زدن» است، یعنی آیه نمیگوید که با روسریها روی سینههایتان ضربه بزنید!
حالا برویم سر اصل مطلب که چرا کلمه «زدن» در معنای آیه مورد بحث ما تفسیر نادرستی است. با دو مقدمه شروع میکنیم: اسلام مردم را به ازدواج تشویق کرده و از طلاق برحذر داشته است. هرچند که طلاق در اسلام مجاز است. پیامبر اسلام فرموده: ازدواج نیمی از ایمان است و نیز طلاق را مکروه دانسته است. آیه ۲۳۱ سوره «بقره» میفرماید: «هنگامی که از زنانتان جدا شدید و آنان (مونث) به پایان دوره عده رسیدند، پس ایشان (مونث) را با احترام نزد خود نگاه دارید یا با احترام ترک کنید. ایشان (مونث) را نگاه ندارید با صدمه زدن به ایشان که در اینصورت تعدی کردهاید».
به بیان روشن، قرآن به شوهران میگوید هیچ آسیبی به زنی که میخواهد ترکشان کند، نباید وارد کنند. حتی با زور و صدمه زدن زن را نزد خود بازنگردانند. کلمه «ضرار» (صدمه زدن) به معنای اذیت کردن و آزار دادن و اعمال زور و خشونت است. بگذارید مثالی بزنم، یک زن مسلمان، بعد از این که بسیار کوشیده است تا خشم بیحساب و کتاب همسرش را کنترل کند، خشمی که اغلب علیه خود این زن هم اعمال شده، به شوهرش میگوید که میخواهد از او جدا شود. مرد، در آن لحظه خشم، به یاد ندارد که مطابق آیه ۲۳۱ سوره «بقره» نباید زنش را به زور و با آزار از طلاق منصرف کند و بنابراین هم جای شاکی مینشیند و هم جای قاضی و زن را براساس فهم اشتباه از آیه ۳۴ سوره «نسا» به باد کتک میگیرد. زن کتکخورده، که قربانی این خشم است، دیگر هرگز جرات نمیکند اعتراضی کند و در نهایت به مرکز نگهداری زنان بیخانمان پناه میبرد.
پس میبینیم که با تفسیر متداول، میان آیه ۲۳۱ «بقره» و آیه ۳۴ «نسا»، تعارض بهوجود میآید. فقهایی که این تعارض را (که در قرآن نیست) ابداع کردهاند گویی میخواستهاند مردم را به طلاق تشویق کنند و از ازدواج برحذر دارند. یعنی از فهم متداول اینطور نتیجه میگیریم: از زن خود بااحترام، بدون خشونت، آزار دادن و زور کردن جدا شوید، اما زن مسلمانی را که میخواهد در کنار شما زندگی کند، به باد کتک بگیرید! اگر زنان مسلمان این حقوق خود را بدانند، کدامشان حاضرند در چنین شرایطی ازدواج کنند؟ آیا این قانونگذاریها مشوق ازدواج است؟ این حکم چه منطقی دارد؟ پس میبینیم که اینطور تفسیر کردند آیه ۳۴ سوره «نسا»، با آیه ۲۳۱ سوره «بقره» در تعارض است. چگونه میتوان این تعارض را حل کرد؟ راهحل بسیار سادهای وجود دارد: تفسیر آیه را به سنت و رفتار پیامبر اکرم ارجاع دهیم.
در ترجمه قرآن عظیم، آیه ۳۴ سوره «نسا» اینطور ترجمه شده است: «مردان پشتیبان زناناند، ازآنرو که خدا به برخی از آنان در برابر برخی دیگر برتریهایی داده است و از آن رو که مالشان را خرج میکنند. پس آنانی (مونث) بهلحاظ اخلاقی نیکوکارند که پیرو نیکیاند و غیب خدا را حفظ میکنند. اما آنان (مونث) که شما میترسید مقاومت و مخالفت کنند، پس موعظهشان (مونث) کنید، در بستر رهایشان (مونث) کنید و سپس به حال خود واگذاریدشان (مونث). اگر شما را فرمان بردند، پس بههیچوجه ظلمی علیه ایشان (مونث) نکنید؛ همانا خدا بلندمرتبه بزرگ است».
دکتربختیار در ادامه، نظرات دیگران را بیان می کند...
منبع:
مبلغ، سیدهزهرا (۱۳۹۶). آیا فهم زنانه از متون مقدس ممکن است؟ (گفتوگوی سیدهزهرا مبلغ با دکتر لاله بختیار). تهران: نشریه زنان امروز شماره۲۷٫